Extras
Register
Log in

La historio de Esperanto

Maarten van Gompel

10-a de majo, 2001

Enhavo


   0.1 Enkonduko
1 Konatiĝo kun la lingvo Esperanton
1.1 La gramatiko
1.2 La leksiko
1.3 La prononco
1.4 Esperantkursojn en la Interreto
2 Zamenhof: li kiu esperas
2.1 La kreisto de Esperanto
2.2 La junaj jaroj de Zamenhof
2.3 La komenco de la Esperanto
3 La historio de Esperanto
3.1 Planlingvoj
3.2 La unuaj jaroj, la lingvo kreskas
3.3 La malprospero
3.4 La postmilitoj jaroj
3.5 La moderna tempo
3.6 La futuro

0.1 Enkonduko

    Imagu, mondon en kiun homoj de diversaj landoj povas paroli senprobleme kun la aliaj homoj, en lingvo facila, neŭtrala kaj internacia. Lingvon kiun ne apartenas al kulturo, lando aŭ religio, sed lingvon de la tuta mondo. Ĉi tiu estis la vizio de Ludwig.L.Zamenhof, la kreisto de la artefarita lingvo Esperanto.

    Ankaŭ estas subjekton de ĉi tiu dokumento, ni eksplikas kio estas Esperanton kaj la historio malantaŭ ĉi tiu lingvo. "Kial oni fariĝis Esperanton?" kaj "Kia Esperanton elvolvis en la jaroj?". Ni ŝerĉas respondon de ĉi tiuj demandoj. Ankaŭ gravan personon en ĉi tiu historio estas la kreisto Esperanta: Ludwig.L.Zamenhof.


Ĉapitro 1

Konatiĝo kun la lingvo Esperanton

    Antaŭe ni vere komencas ekspliki la historion de ĉi tiu lingvo, ni unue volas montri en ĉi tiu ĉapitro kio enhavas ĉi tiu lingvo precise. Esperanto vere estas tre facila lingvo, oni povas lerni ĝin en mallongega tempo kaj kun malmulte peno. La gramatiko estas tre simplega kaj konsistas el simplaj kaj dusencaj reguloj sen esceptoj.

1.1 La gramatiko


Figure 1.1: Esperantleciono

    Lasu nin ekzameni ĉi tiun gramatikon Esperantan. Tutaj substantivoj esperantaj finiĝas en -O, tutaj adjektivoj en -A kaj tutaj adverboj en -E. Plue la Esperanto ne konas genroj kaj nur konas du kazoj: nominativo kaj akusativo, kiu estas farinta facile. Oni povas fari akusativkazo per aldoni -N malantaŭ la vorto nominativa.

    Vi nun verŝajne povas vidi la simpleco de la lingvo. Ni ĵus eksplikis la fundamentgramatikon en nur unu alineo. Ni ne povas fari ĉi tio en aliajn lingvojn! En aliajn lingvojn ni bezonus kelkajn paĝojn (pensu en germana lingvo kaj franca lingvo)! La simpleco de la lingvo Esperanta jam eskplikas ion de sia sukceso. Sed pli pri tio sekvos baldaŭ.

1.2 La leksiko

    Ne nur gramatiko de la Esperanto estas tre simpleca, sed ankaŭ la leksiko estas tre facila ĉar la vortoj devenas de vortoj tre internaciaj el diversaj lingvoj. La vortoj precipe (60%) devenas de latinaj lingvoj kiel Franca, Italia, Hispana, Portugala kaj Latina. La cetera parto estas por 30% de germanaj lingvoj kiel Germana, Nederlanda, Norvega, Dana, Sveda kaj la lasta 10% de la vortoj espertaj devenas de slavaj lingvoj kiel Rusa, Pola kaj ĉeĥa. Do multaj lingvoj influis Esperanton. La kreisto de Esperanto naskiĝis en slava lando kun slava lingvo: Polio, kiu eĉ ne ekzistis al tio tempo.

    La vortoj estas tre facile, eĉ se vi ne povas paroli Esperanton vi certe povas kompreni la vortojn sube:

 Radio
 Telefono
 Aŭto
 Kompaktdisko 
 Buso
 Doktoro

    La sekvantaj vortoj evidente havas latina origino, homoj kiuj povas paroli Franca, Hispana, Portugala, Italia aŭ Latina certe povas legi ilin:

 Biciklo
 Ĉevalo 
 Domo
 Luno
 Pordo

    Nun, lasu nin vidi la prononco de la Esperanto:

1.3 La prononco

    Ankaŭ la prononco estas tre facila. Oni prononcas vortoj same kiel oni skribas ilin, ĉiu letero estas unu sono. Kaj Espernto havas ses ekstraj leteroj por havi pli sonoj, la kapleterojn: ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ, kaj la sesa letero estas ŭ. Sed atentu! Tiu lasta letero ne havas kapon (cirkumflekson) sed havas arketon. Konstraste, Esperanto ne havas tri leteroj kiuj aperas en multaj aliaj lingvoj: la Q, X kaj W.

    La akcento en Esperanto estas super la antaŭlasta silabo. Kaj kiel ĉiam ne ekzistas esceptojn.

1.4 Esperantkursojn en la Interreto

    Kompreneble vi nur vidis ion de la gramatiko kaj leksiko de ĉi tiu artefarita lingvo. Ni ne intencis montri la tuta gramatiko de la tuta lingvo, ne estas kurson. Sed se vi volas lerni pli pri la lingvo vi povas iri al la interretesperantokursoj ke ni montras sube:

 http://www.xs4all.nl/wvganswk - Nederlanda Esperantkurso (21 lecionoj) 
 http://esperantocourse.cjb.net - Angla Esperantkurso (21 lecionoj)

Ĉapitro 2

Zamenhof: li kiu esperas

2.1 La kreisto de Esperanto

    Kiel vi jam scias, Esperanto estas lingvo artefarita por Ludwig L. Zamenhof. Zamenhof estas sendube la plej grava persono en la esperanthistorio kaj tial mi rakontos ie pri li.

2.2 La junaj jaroj de Zamenhof

    Zamenhof naskiĝis en la vilaĝeto Bialystok la 15-a Decembro 1859. Bialystok estas vilaĝo nuntempe en Polio. Sed tiutempe Polio ne ekzistis kaj estis parto de la Ruso carimperio.

    Bialystok estis konfliktvilaĝo ĉar tie ekzistis multan etnikan diversecon, estis homoj de diversaj originoj. Tiutempe vivis ĉircaŭ tridekmil enloĝantoj, trimil estis de pola origino kaj parolis polan lingvon. Kvindek homoj estis de germana origino kaj parolis alemanan lingvon. Kvarmil estis rusojn kaj la aliajn dekokmil estis Judojn, kiuj parolis hebrean lingvon. Do la naskiĝejo de Zamenhof estis miksaĵo de multaj diversaj kulturoj kaj lingvoj.

    La pola lingvo estis uzata per la intelektuloj, la germana lingvo estis la plej grava lingvo en la malfermaj kvartaroj. La hebrea lingvo estis la lingvo de komerco kaj negoco. La agrokulturistoj parolis blankrusan lingvon sed rusa lingvo estis la lingvo oficiala de Bialystok ĉar la vilaĝo estis parto de la carimperio.

    Kompreneble tiom da lingvoj kaŭzis konfliktoj kaj problemoj, homoj ne povis kompreni la aliaj homoj kaj tio kaŭzis disputojn, ofte kun fino violenta. Interkomunikiĝo inter la diversaj etnikaj grupoj estis tre malfacila kaj iris tre penega. Tio ankaŭ malpliboniĝis la rilato inter la grupoj. Lingvo estas ja la plej grava instrumento per konservi rilatojn.


Figure 2.1: La juna Zamenhof (supere, tria persono maldekstra)

    En ĉi tiu lingvĥaoso estis unu juna knabo kiu vidis ke oni ne povus vivi tia. Ĉi tiu knabo estis Zamenhof, kiu havis nur ĉirkaŭ dektri jarojn tiutempo. Li vidis ke la malbonega komunikiĝo estis la kaŭzo de multaj problemoj kaj konfliktoj en lia vilaĝo kaj li volis fari ie per pliboniĝi la situacio, homoj devus kompreni la aliaj homoj, oni devus havi neŭtralan lingvon kiu ĉiuj povus paroli.

    Jam kiam li havis malmultajn jarojn li komencis lerni plurajn lingvojn, dum lia vivo Zamenhof lernis minimume dekdu lingvojn: Rusa (lia gepatra lingvo), Pola, Hebrea, Germana, Jida, Angla, Franca, Italia, Volapuka (ankaŭ artefarita lingvo), Latina, Greka kaj eĉ Armena. Zamenhof mem estis de Juda origino. Kiam li havis dekkvin jarojn (en la jaro 1874) li komencis projekton en kien li kreis sian propran lingvon. Kvar jarojn poste li prezentis ĉi tiu projekto al sian konstudantojn kiujn ne tute estis kontenta kun la resulto. Do Zamenhof reklopodis kaj komencis duan projekton, sed ankaŭ tiu projekto ne tute sukcesis.

2.3 La komenco de la Esperanto


Figure 2.2: La pli maljuna Doktoro Esperanto

    Dum dektri jaroj Zamenhof laboris konstante al sia revlingvo. Kaj la 26-an de Julio 1887 (kiam li havis dudekok jarojn) li publicis la unua referenco de sia lingvo, sub la titulo: "Lingvo Internacia de Doktoro Esperanto"

    Doktoro Esperanto estis pseŭdonimo de Zamenhof kiu li uzis, poste ĉi tiu pseŭdonimo estiĝis la nomo de la lingvo mem. La vorto Esperanto signifas "Li kun esperas", nomon aplikeblan.

    Ĉi tiu unua granda publicado estis la fundamento de la Esperanta lingvo. La fundamento por la lingvo kiun dispelus tra la tuta mondo, pli de cent landoj! Do unue la lingvo esperanta ne estis kreinta por kaŭzoj lingvistikaj sed por kaŭzoj humanistaj, ekzistis tro multaj konfliktoj kaŭze de malbona komunikiĝo.


Figure 2.3: Zamenhof kiel Esperantistoj konas lin

    La unua versio de "Lingvo Internacia de Doktoro Esperanto" estis en Rusa lingvo, sed poste rapide aperis Polan, Germanan kaj Francan version. Poste Zamenhof okupis per boniĝi la lingvon kaj pligrandiĝi la leksikon, ankaŭ li tradukis literaturo al Esperanta lingvo. Inter alie li tradukis la Biblio kaj Hamlet de Shakespeare.

    La 5-an de Aŭgusto ĝis la 13-an li prezentis la unua Esperantkongreson en Boulogne-Sur-Mer (Francio). La kongreso visitigis 688 vizitantojn de 20 malsamajn landojn! Sia tuta plua vivo Zamenhof aktive okupis kun sia lingvo Esperanto, ĝis li mortis la 14-an de april 1917, li havis 58 jarojn kaj vivis per vidi sian revo efektiviĝi.


Ĉapitro 3

La historio de Esperanto

3.1 Planlingvoj

    Planlingvoj estas lingvoj kiujn ne evolvas malrapide en la daŭro de kelkaj centjaroj sed lingvoj akurataj artefaritaj. Esperanto estas tia planlingvo, ankaŭ estas la plej populara planlingvo en la mondo, sed kontraŭe ke homoj ofte pensas, ne estas la sola aŭ unua planlingvo.

    Eble la unua planlingvo estas la anonima lingvo de "Carpophorophilus", kreinta en la jaro 1732. Pli konata alia planlingvo estas Volapuko, kreinta per Johann Martin Schleyer el la suda de Germanio. Sed tiu lingvo nur vivis mallonga post fondo en 1880. Ankaŭ ekzistis klopodoj per reviviĝi Latinan lingvon, en versio pli facila, Guiseppe Peano prezintis tian projekon en la jaro 1903. Ankaŭ poste la fondo de la Esperanta lingvo estis homoj kiuj kreis planlingvojn baziĝi en Esperanto. Tiel la lingvo Ido naskiĝis. Sed neniu alia planlingvo iam gajnis populareco kiel Esperanto. La plej multaj planlingvoj havas neniu anon. Escepte Esperanto, nur Ido kaj planlingvo Interlingua havas kelkajn anojn.

3.2 La unuaj jaroj, la lingvo kreskas

    Post la unua publicadoj en 1887 Esperanto kreskis rapidega. En multaj landoj fondiĝis landaj esperantaj asocioj, en la tabelo sube vi povas vidi en kiu jaro fondiĝis esperantasocio en kiu lando (antaŭ 1914):

JaroLando
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910/1911
Italio, Svisio
Meksiko
Britio
Belgio, Nederlando
Danio, Germanio, Svedio, Japanio
Finlando, Irlando
Aŭstrujo-Hungarujo (germana parto), Usono
Ĉinio
Novzelando, Aŭstralio, Hungario, Norvego

    Depost 1905 okazigis Esperantkongreso ĉiu jaro en malsama loko en la mondo, la unua kongreso okazigis en Boulogne-Sur-Mer (Francio), poste en \^Genevo, Cambridge, Dresden kaj Barcelona. Multaj vizitantoj de la tuta mondo venas al ĉi tiuj granaj kongresoj, kompreneble tute parolas Esperanton do malgraŭ la granda diverseco de kulturoj kaj lingvoj, ĉiu homo povas kompreni la alian senprobleme interesasocio de tutaj Esperantistoj en la tuta mondo.

3.3 La malprospero

    Kiam Esperanto havis prosperan tempon kaj kreskegis, la krizo okazis: la unua mondmilito komencis. La UEA klopodegis konservi kontakton kun esperantistoj en diversaj landoj, sed la numero de anoj malaltegiĝis tial la milito.

    Poste la unua mondmilito la Esperantmovado rekreskis kaj la anoj veni rapide. En la jaro 1925 la UEA havis 9424 aktivaj registrataj anoj. Kaj la numero de homoj esperantparolantaj estis multege pli alta. En 1921 la UEA recivis "konkuranton". En la jara Esperantkongreso en Prago fondiĝis la SAT, politika maldekstra Esperantasocio kiun ne ŝatis la neŭtrala pozicio de la UEA. Ankaŭ en la Soveta Respubliko fondiĝis maldekstra Esperantomovado: la Sovjetrespublikara Esperanto-Unio (SEU), sendependa de la UEA.

    En 1929 novan krizon okazis, ĉar la kriso ekonomia tiutempe ankaŭ influis la Esperantmovadoj, vojaĝi (amata hobio de Esperantistoj) estiĝis financa neebla.


Figure 3.1: Esperantkunvenon en nazi-Germanio, antaŭ la persekutoj

    Sed la plej malgranda krizo jam devis okazi, kaj ankaŭ okazis depost 1933 en la formo de la deksta ekstremisto, la neŭtrala Esperantfilozofio kolizis kun la desktra filozofio de la faŝistoj kaj nazioj. La unuaj viktimoj estis la maldekstraj Esperantmovadoj, sed poste tutajn Esperantmovadojn. En Portugalio, Germanio kaj Japanio Esperantmovadoj malpermisigis. Finfine ankaŭ en la Hispana interna milito.

    Ĉe la nazioj Esperanto ne estis ŝatata tial la kreisto de la lingvo estis juda viro: Zamenhof. Tial ĉi tiu fakto oni ne povas esti publika esperantisto dumtempe la nazi-teroro. Multaj familianoj de Zamenhof mortis en la koncentrejo Treblinka.

    Sed ne nur desktraj ekstremistaj persekutis la Esperantmovadoj, ankaŭ la Soveta Respubliko ne toleris Esperantmovadoj kaj la estro de la SEU. Esperantologo E. K. Drezen mortis dumtempe la grandaj purigoj de Stalin. Ankaŭ en la Orienteŭropaj landoj , kiuj estis sube soveta estrado, Esperanto estis malpermisiga lingvo kaj movado. Nur multajn jarojn poste la morto de Stalin Esperanto estis repermisinta tie.

3.4 La postmilitoj jaroj

    Post la dua mondmilito la mondo malrapide riparis, tiel ankaŭ la Esperantmovadoj. En 1947 la Germana Esperantmovado refondiĝis post longa tempo. La UEA devis transloĝiĝi al Londono tial la kostoj en Svisio estis tro alta.

    Post la dua mondmilito la Unuiĝintaj Nacioj fondiĝis kaj mallonge poste la UEA prezentis al ili peticion pri la komunikiĝoproblemo kaj la solvo Esperanto. La UN estis tre interesita kaj la peticio estis la bazo de UNESCO-rezolucio en Montevideo (Urugvajo) en 1954, depost la UEA havas oficialan rilaton kun la Unuiĝintaj Nacioj.

    En la jaroj dekkvin kaj dekses ankaŭ fondiĝis Esperantasocioj en triamondlandoj kiel Vjetnamo (1956), Madagaskaro (1959), Tanzanio (1963), Lebanono (1961) kaj Zairio (1963). Kaj ankaŭ en la orienteŭropaj landoj fondiĝis multajn Esperantasocioj depost la Esperantpersekutoj de la sovetoj. La plejparto de la landa asocioj estis ano de la UEA, ankaŭ la TEJO (Tutmonda Esperanto Junularo Organizo), tutmonda organizo kiun reprezentas Esperantjunularon. Ĉi tiu organizo ankaŭ havis kaj havas multajn landajn sekcioj kiel la NEJ (Nederlandan Esperantan Junularon). En la jaro 1979 la Sovetoj eĉ permesis la "Asocio de Sovetaj Esperantistoj", kvankam sube ŝtata regado.

3.5 La moderna tempo

    Ankoraŭ estas Esperantkongreso (UK, Universala Kongreso) en malsama loko en la mondo ĉiu jaro. Sed ne nur estas la sola jara Esperantkongreso, la TEJO havas ĉiu jaro junularonkongreson (IJK, Internacia Junularo Kongreso) kaj kelkajn landojn havas propran landkongreson.

    En 1987 Esperanto ekzistis 100 jaroj. La UK-Kongreso, en la pola urbego Varsovio en la lando de Zamenhof, en tiu jaro estis vizitinta tre bonega! Vizitigis 5946 homoj de diversaj landoj de la tuta mondo. Estis la plej granda Esperantkongreso de ĉiuj tempoj.

    Post la falo de la Soveta Respubliko la Esperantmovadoj tie kreskis. En la tuta mondo nun estas ĉirkaŭ trimiliono Esperantparolantoj. Kompreneble ĉi tiu nombro ne povas esti ekzakte ĉar ne ĉiu Esperantparolanto estas ano de Esperantasocio, kaj ne ĉiu asocio estas ano de la UEA.

    Alia sejo por Esperanto nuntempe estas la interreto, danke al la interreto Esperantistoj povas trovi la aliajn pli facile. Kelkajn Esperantistojn eĉ diri ke la interreto estas la savo de la Esperanta lingvo. Ankaŭ ekzistas multajn retpaĝojn pri Esperanto, oni eĉ povas lerni la lingvo en la interreto senkoste kaj rapide! Sed vi jam povis vidi ĝin en la unua ĉapitro. Sendube Esperanto bezonas la interreto ĉar la anonombro de la UEA malaltiĝis ion en la lastaj jaroj.

ESPERANTO EN LA INTERRETO
http://www.xs4all.nl/wvganswk - Nederlanda kurso (21 lecionoj)
http://esperantocourse.cjb.net - Angla kurso (21 lecionoj)
http://www.esperanto.org - Informo en diversaj lingvoj
http://www.esperanto.net - Informo en diversaj lingvoj
http://www.uea.org - La paĝo de la Universala Esperanto Asocio
http://www.tejo.org - La paĝo de la TEJO
http://www.dds.nl/nej - Paĝo de la NEJ (Nederlandan Esperantan Junularon)
http://www.esperanto.nu - Informpaĝo en Esperanto por Esperantistoj

3.6 La futuro

    Nun ni vidis la paseo ni demandas: "kio Esperanto faros en la futuro?", Kompreneble ĉi tiu demando ne estas respondebla sed kontraŭe al kio multaj homoj pensas Esperanto ne estas morta lingvo! Bedaŭrinde ĝi ne havas la populeco ke Zamenhof intencis. Ne estiĝis vere tutmonda lingvo tial tro malmultaj homoj povas paroli ĝin. Sed la lingvo supervivis du mondmilitoj kaj Sovetreĝimo! La filozofio ne cedas kaj la lingvo estas vera plenvalora lingvo kiu oni povas lerni facile. Kiu scias kie la lingvo finvenos?

    Nuntempe angla lingvo la estas internacia lingvo, sed ekzistas multegaj homoj kiuj ne parolas ĝin. Nur en homoj el "okcidentaj" landoj aŭ homoj kun altaj instruadoj povas paroli angla. Simple ne sufiĉe kiel internacia lingvo ĉar estas tro malfacila kaj ne estas neŭtrala lingvo. Angla apartenas al nacio (pluraj eĉ) kaj kulturo. Sed Esperanto estas neŭtrala kaj tial bona internacia lingvo.

    Esperanto povus esti solvo por multaj problemoj, ankaŭ financaj ĉar tradukistoj kostas multe. La Eŭropa Parlamento iam serioze konsideris traduki dokumentoj al Esperanto anstataŭ al tutaj lingvoj de anlandoj. Bedaŭrinde la plano ne trapasis.

    La sola manero por porti Esperanto al antaŭplano estas per fari ĝin pli konata, estas tro nekonata lingvo. Multaj homoj ne scias kio estas kaj se ili konas ĝin, ili demandas "oh...jam ekzistas?". Konateco estas kio Esperanto bezonas nun, pli parolantoj, kaj speciale la junularo! Ĉar estas fakte ke la Esperantmovado griziĝis tro multe. Esperantmovadoj provi multe per altiri junaj homoj kaj konateco. Lasu nin esperi ke ili sukcesas...